De vaccins komen eraan: dit zijn de kanshebbers
Volkskrant 23 oktober 2020, 15:30
Ergens de komende weken zou het zomaar eens zo ver kunnen zijn: de bekendmaking van ’s werelds eerste, echte vaccinresultaten, getest op een échte bevolking waar het virus rondgaat. De kanshebbers op een rij.
ien ingeënte personen – en van hen moeten er ten minste vijf beschermd zijn tegen het coronavirus. Terwijl niemand bijwerkingen krijgt die ernstiger zijn dan een rillerig gevoel, of wat napijn rond de prikplek.
Dat ongeveer is het profiel van een vaccin tegen corona, waarvan de eerste als het meezit de komende maanden het daglicht zien. Want elk moment kan het gebeuren dat een
In een controlegroep van mensen die een placebomiddel kregen zijn dan zoveel méér mensen besmet geraakt dan in een ingeënte groep, dat de fabrikant het vaccin ‘werkzaam’ verklaart. Al bij enkele tientallen ziektegevallen verschil tussen die groepen – ‘events’, zeggen vaccinologen – kan het zo ver zijn. Daarna is het tijd voor de volgende stap en zal de fabrikant markttoelating aanvragen, bij de medicijnautoriteit EMA in Europa of de FDA in Amerika.
En ja, die eerste zin las u
Bovendien, zegt Van Els, zijn de eerste vaccins nog maar het begin. ‘Er zijn nog andere vaccins op komst, soms met heel nieuwe concepten. Vaccins die zich tegen meerdere eiwitten van het virus richten bijvoorbeeld, of vaccins die je als neusspray kunt toedienen’, vertelt ze. Wie weet zijn die beter dan de koplopers. Al is te hopen dat nieuwkomers tegen die tijd nog voet aan de grond kunnen krijgen tussen de vaccins die er dan al zijn, zegt Van Els.
Ongeduldig staat de wereld al te trappelen. Zo is de bouw van fabrieken om de vaccins te produceren in volle gang, en verricht de EMA bij sommige kanshebbers zogeheten ‘rolling reviews’, nakijkwerk terwijl de proef nog gaande is. Europa heeft intussen alvast een optie genomen op in totaal 1,3 miljard doses van zes kanshebbers – we bespreken ze op deze pagina’s, plus nog enkele andere.
Welk vaccin de beste papieren heeft? Dat weet op dit moment niemand. Want hoe formidabel vaccins het bij de eerste voorzichtige proeven op mensen soms ook deden, de lakmoesproef blijft de zogeheten ‘fase 3’ van het onderzoek, als men ze voor het eerst test op werkzaamheid in de gewone wereld, waar het echte virus rondwaart – een vuurdoop die momenteel 17 vaccins ondergaan.
‘De verwachting is dat een deel de eindstreep haalt. Maar er kunnen nog steeds producten afvallen’, zegt Van Els. ‘Het is echt een heel spannende tijd nu.’
1 | DE KOPLOPER (AstraZeneca, Universiteit van Oxford)
Wat een geluk. De Universiteit van Oxford werkte net aan een vaccin tegen de coronaziekte mers die soms van dromedarissen overspringt op de mens, toen het nieuwe coronavirus opdook. Daardoor schoot het ‘Oxfordvaccin’, zoals het in de wandelgangen ook heet, als eerste uit de startblokken.
Het vaccin bestaat uit een chimpansee-verkoudheidsvirus dat lichaamscellen ertoe aanzet de uitsteekseleiwitten van het covidvirus te produceren, en wordt inmiddels getest in Brazilië, Groot-Brittannië, Zuid-Afrika en de VS. Jubelend waren kenners over de resultaten van de eerste proeven op kleine plukjes mensen: alle deelnemers ontwikkelden antistoffen tegen het virus en een ‘T-celrespons’, een vorm van afweer die juist bij coronavirussen belangrijk is.
Maar juich niet te snel. Op 8 september werd het onderzoek in drie landen tijdelijk stilgelegd, nadat een vrouwelijke deelnemer een zeldzame vorm van ruggenmergontsteking had gekregen. Niet onverdeeld gunstig zijn ook de resultaten bij apen: de ingeënte apen werden minder ziek maar produceerden nog wel virus. Dat zou duiden op een vaccin dat niet volledig beschermt.
2 | HET IJSKONIJN (Pfizer, BioNTech)
Nog zo’n vluggerd: het Duitse BioNTech, dat vaccins maakt van ‘boodschapper-RNA’. Dat is een erfelijkheidsmolecuul dat lichaamscellen ertoe aanzet om de uitsteeksels van het coronavirus uit hun buitenkant te laten groeien. Lang verhaal kort: het lichaam ziet de stekels, schrikt zich een hoedje, en bouwt er afweer tegen op – dit nooit weer.
Toen de Amerikaanse president Donald Trump het had over het vaccin dat er wel zou zijn vóór verkiezingsdag, doelde hij op dit vaccin, want fabrikant Pfizer heeft al laten doorschemeren dat het vaccin in theorie al in oktober klaar kan zijn voor de markt. Moet het alleen nog wel even werken, bij de 43 duizend Amerikanen, Duitsers, Brazilianen en Argentijnen op wie men het momenteel test.
De resultaten in het voortraject waren in elk geval hoopvol: gevaccineerde apen bleven gezond, proefpersonen ontwikkelden een op het oog piekfijn arsenaal antistoffen en T-cellen. Het tot dusver grootste nadeel is dat het vaccin bij min 70 graden bewaard dient te worden. Dat maakt zo’n vaccin toch minder geschikt voor de binnenlanden van Afrika of Zuid-Amerika.
3 | NEÊRLANDS HOOP (Johnson & Johnson, Janssen)
Razendsnel paste het Leidse biotechbedrijf Janssen zijn al voltooide vaccin tegen ebola aan om het nieuwe coronavirus te bestrijden. Net als het Oxfordvaccin is het gebaseerd op een onschuldig virus dat cellen ertoe aanzet de kenmerkende stekels van sars-cov-2 te maken.
Bij hamsters en resusaapjes en vervolgens 796 menselijke proefpersonen gaf dat zulke mooie resultaten, dat Janssen eerder dan verwacht aan zijn eindexamen kon beginnen, een grootschalige ‘fase 3’-proef onder 60 duizend personen in negen landen. Troefkaart van het vaccin: één prik lijkt al genoeg om bescherming te bieden.
Maar Janssen is er nog niet. Op 12 oktober werden de proeven tijdelijk gestaakt om onderzoek in te stellen naar het geval van een patiënt die een ernstige bijwerking had gekregen – welke, is onbekend. Dat is toch al een gevoelig punt bij het Janssenvaccin: in het voortraject kreeg een proefpersoon hoge koorts, en een ander bloeddrukverhoging.
4 | HET WONDERKIND (Moderna)
Moderna verscheen ten tonele met spektakel: in 2018 haalde de nieuwkomer bij het betreden van de beurs een recordbedrag op van 621 miljoen dollar (525 miljoen euro). Niet gek voor een biotechbedrijf dat nog geen enkel medicijn op de markt heeft gebracht.
Misschien komt daarin dit jaar verandering. Moderna (de ietwat oubollige naam verwijst naar het boodschappermolecuul RNA, oftewel mRNA) wil het immuunsysteem op scherp zetten met in vetblaasjes verpakte RNA-sliertjes, die net als bij het vaccin van Pfizer virusuitsteeksels laten groeien op cellen.
Nu nog testen. Het vooronderzoek verliep wat tumultueus nadat de dosering te hoog was gebleken en een vrijwilliger tijdelijk in het ziekenhuis belandde, maar die hobbel denkt Moderna te hebben gladgestreken. Misschien nog het grootste probleem is de prijs. Moderna zegt per inenting van twee prikken zo’n 60 euro te vragen, flink meer dan andere bedrijven.
Hoe werkt een vaccin? Waarom duurt de productie ervan zo lang? Test je kennis over de ontwikkeling van coronavaccins in onze quiz.
5 | DE VERLEIDER (CureVac)
Eén miljard dollar. Zoveel zou president Trump er in maart voor over hebben gehad om het Duitse bedrijf CureVac uit Tübingen naar de VS te halen, in een stunt die in Europa werd uitgelegd als pure vijandigheid. Voorwaarde van Trump zou immers zijn dat CureVacs vaccin alleen bestemd zou blijven voor de Amerikaanse markt.
Inzet van Trumps versierpoging: een (alweer) mRNA-vaccin dat lichaamscellen rondom de prikplek een coronavirusachtig uiterlijk geeft, waarna het afweersysteem in actie komt. Maar hoewel het bedrijf ook het hart van bondskanselier Angela Merkel heeft gestolen – de Rijksdag maakte vorige maand nog 250 miljoen euro subsidie over naar CureVac – zijn er nog geen testresultaten bekend.
6 | DE KLASSIEKER (Sanofi en GSK)
Nadeel van de Europese vaccinorders, zo signaleert onder meer immunoloog Cécile van Els: ze zijn een beetje eenzijdig. We hebben nu immers drie RNA-vaccins die cellen corona-uitsteeksels geven, en twee vaccins uit de categorie ‘aangeklede verkoudheidsvirussen’. Terwijl beide concepten vrij nieuw zijn in de vaccinwereld.
Nee, dan het Franse concern Sanofi en de Britse farmaceut GSK, twee oerdegelijke multinationals uit de Oude Wereld. De twee oudgedienden testen een zogeheten ‘subunitvaccin’, volgens beproefd recept van de vertrouwde griepprik: spuit de losse stekels van een coronavirus in bij de patiënt, en laat de afweerreactie maar komen. ‘Hopelijk is één zo’n eiwit genoeg’, zegt Van Els.
Patiëntenresultaten zijn er nog niet, en men is sowieso relatief laat: pas volgend jaar zomer denkt men goedkeuring voor de markt aan te kunnen vragen. Een ander nadeel is dat men een ‘adjuvans’ nodig heeft, een hulpstof die het afweersysteem extra opschudt. En het adjuvans in kwestie wordt ervan verdacht in 2009 te hebben gezorgd voor honderden gevallen van slaapziekte, narcolepsie.
Een proefpersoon in China.Beeld Getty Images
7 | DE OPSCHEPPER (Gamaleya)
De wereld zal het weten, dat het Rusland van Vladimir Poetin het eerste geregistreerde coronavaccin ter wereld heeft. ‘Een goed geteste technologie met onderbouwde langetermijnveiligheid’, staat te lezen op de officiële website van het Russische vaccin. Daarboven de naam van het vaccin dat Poetin op 11 augustus opeens goedkeurde: ‘Spoetnik V’. Een verwijzing naar de kunstmaan uit 1951, die andere keer dat Rusland de rest van de wereld het nakijken gaf.
Maar juist aan dat ‘goed geteste’ schort het nogal. Het vaccin is nog maar op een paar honderd mensen officieel getest, onder wie medewerkers van het Moskouse Gamaleya-instituut waar het werd ontwikkeld zelf. En toen de wereldgemeenschap in september na lang aandringen de resultaten van de eerste proeven te zien kreeg, bleken die ronduit verdacht: de grafiekjes leken soms achteloos gekopieerd van de ene naar de andere plek.
Veel politiek, weinig wetenschap, vinden vaccinologen dan ook. ‘Terwijl het toch losstaat van de vraag of het concept succesvol kan zijn’, zegt immunoloog Van Els. ‘De Russen gebruiken immers hetzelfde principe als het Oxfordvaccin, of het vaccin van Janssen.’
Maar zonder deugdelijke cijfers: je wéét het gewoon niet.
8 | HET ZORGENKIND (CanSino)
En dan is er dat andere vaccin dat al voorlopige goedkeuring kreeg: het vaccin van het Chinese bedrijf CanSino. Al sinds juni wordt het ingezet om Chinese militairen te enten tegen corona.
Toch worstelt het vaccin al vanaf het begin met een hardnekkig probleem: bij veel mensen werkt het niet goed. Het vaccin is namelijk gebouwd rond een bestaand verkoudheidsvirus, ‘adenovirus 5’. Tegen dat virus hebben veel mensen al weerstand – met als gevolg dat ze ook het vaccin weerstaan, zo bleek al tijdens de eerste patiëntenproeven. Vervelend, want bij personen bij wie het vaccin wél werkt, geeft het hoopvolle resultaten.
Voor Europa is er nog een nadeel: China blijkt niet erg geneigd het vaccin buiten Azië te willen verkopen. Alleen Rusland, Saoedi-Arabië en Pakistan, waar het vaccin wordt getest, komen in aanmerking. En zelfs dat is onzeker: een samenwerking met Canada ging op het laatste moment niet door, omdat de Chinese douane ineens weigerde de vaccins richting Canada te sturen.
9 | DE SENIORENPRIK (Novavax)
Nog in gesprek is Europa met het Amerikaanse bedrijf Novavax, dat al langer werkt aan een griepprik afgestemd op ouderen. Maar met corona kan het ook, denkt Novavax. Het vaccin waarmee men dat wil doen: een mix van aan elkaar geplakte corona-eiwitten, met daarbij een speciaal adjuvans gebaseerd op plantaardige zeepstoffen genaamd saponines.
In de eerste proeven leverde dat uitstekende resultaten: vrijwilligers kregen antistoffen en een goede T-celrespons, en slechts lichte bijwerkingen. Het grootschalige ‘fase 3’-onderzoek loopt inmiddels, en duurt waarschijnlijk tot eind dit jaar.
Moet het alleen wel werken. Een traumatische ervaring had Novavax met zijn vaccin ResVax tegen het RS-virus, ook een luchtwegvirus. Het vaccin haalde mooie cijfers in de vooronderzoeken, maar bleek in de derde fase niet te werken, ook niet nadat men de dosering had aangepast. Dat geeft wel aan hoe verkeerd het met een ‘veelbelovend’ vaccin vlak voor de eindstreep nog kan aflopen.
Bronnen: Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Microbiologie, STAT, In the Pipeline, Fierce Pharma, Biotech Express, BioPharma Dive.
Naschrift: aanvankelijk stond in dit artikel dat de vaccins van AstraZeneca en Janssen gebouwd zijn rond verkoudheidsvirussen met uitsteeksels van het coronavirus. Dit is niet juist: de virussen bezorgen lichaamscellen de uitsteeksels.
